Kim Khí và Phế: Mối Liên Hệ Theo Y Học Cổ Truyền
A. Đại Cương
Trong y học cổ truyền phương Đông, Kim khí không chỉ là một khái niệm trừu tượng mà còn là một yếu tố quan trọng trong việc duy trì sức khỏe và sự cân bằng của cơ thể. Kim khí gắn liền với Thiếu âm, một trong bốn giai đoạn của sự biến đổi âm dương. Thiếu âm tượng trưng cho mùa Thu và buổi chiều tối, thời điểm mà năng lượng bắt đầu chuyển từ trạng thái dương thịnh sang âm thịnh.
- Trong mối tương quan với tự nhiên và thời gian, Kim khí được xem là nguồn năng lượng xuất phát từ Thiếu âm. Điều này có nghĩa là Kim khí đóng vai trò quan trọng trong các hoạt động và chức năng của cơ thể liên quan đến giai đoạn chuyển đổi và thu liễm.
B. Những Biểu Hiện của Kim Khí
1. Về Cơ Thể
a) Mũi và Khứu Giác
Mũi là cửa ngõ của hệ hô hấp: Theo y học cổ truyền, mũi không chỉ đơn thuần là một bộ phận trên khuôn mặt mà còn là cửa ngõ quan trọng của hệ hô hấp. Mũi có liên hệ mật thiết với Kim khí, vì nó là nơi đầu tiên tiếp xúc với không khí và các yếu tố môi trường bên ngoài.
Lông mũi phản ánh Thủy của Phế: Lông mũi được xem là biểu hiện của Thủy trong mối quan hệ ngũ hành với Phế. Nếu lông mũi dầy, rậm, đó là dấu hiệu của Thủy vượng, cho thấy Phế khí đầy đủ và khỏe mạnh. Ngược lại, nếu lông mũi thưa, ít, đó là dấu hiệu của Thủy suy, cảnh báo về sự suy yếu của Phế khí.
Mạch máu ở mũi biểu hiện Hỏa của Phế: Mạch máu ở mũi phản ánh yếu tố Hỏa của Phế. Nếu mũi đỏ, nóng, chảy máu, đó là dấu hiệu của Hỏa vượng, cho thấy Phế đang bị nhiệt và có thể dẫn đến các vấn đề về hô hấp.
Gân cơ mũi liên quan đến Mộc của Phế: Gân cơ mũi liên quan đến yếu tố Mộc của Phế. Cánh mũi phập phồng có thể là dấu hiệu của Kim suy, Mộc vượng. Tình trạng này thường gặp ở những người mắc các bệnh về phổi như viêm phổi, lao phổi, khi Kim khí suy yếu không thể kiểm soát được Mộc khí.
Thịt dư trong mũi sau viêm nhiễm là dấu hiệu Thổ của Phế vượng: Sự xuất hiện của thịt dư trong mũi sau các đợt viêm nhiễm được xem là dấu hiệu của Thổ vượng. Điều này cho thấy cơ thể đang cố gắng bù đắp cho sự suy yếu của Phế bằng cách tăng cường yếu tố Thổ.
Khứu giác: Khứu giác nhạy bén nhất ở độ tuổi 20-40 (thời kỳ Kim khí vượng), giảm dần khi tuổi cao. Nghiên cứu cho thấy khứu giác có thể suy giảm theo tuổi tác, đặc biệt sau 65 tuổi tham khảo: National Institute on Deafness and Other Communication Disorders (NIDCD).
b) Nước Mũi
Nước mũi là dịch của Phế: Theo y học cổ truyền, nước mũi được xem là dịch tiết ra từ Phế, phản ánh tình trạng của Phế khí. Nước mũi là biểu hiện của Thủy của Phế.
Sổ mũi, nước mũi nhiều và trong: Nếu bạn bị sổ mũi, nước mũi chảy nhiều và trong, đó là dấu hiệu của Thủy của Phế suy. Điều này cho thấy Phế khí đang bị suy yếu và không thể kiểm soát được sự bài tiết dịch.
c) Họng, Thanh Quản, Giọng Nói
Họng là một phần của hệ hô hấp: Họng là một bộ phận quan trọng của hệ hô hấp, nơi không khí đi qua trước khi vào phổi. Họng chịu sự chi phối của Phế khí. Các bộ phận như thanh quản, amidan, vòm họng đều có liên quan đến chức năng của Phế.
Họng, amidan sưng, loét: Nếu bạn bị sưng họng, viêm amidan hoặc loét họng, đó là dấu hiệu của Hỏa của Phế vượng. Điều này cho thấy Phế đang bị nhiệt và có thể gây ra các vấn đề về hô hấp.
Viêm thanh quản, khản tiếng: Tình trạng viêm thanh quản, khản tiếng được xem là dấu hiệu của Hỏa của Phế vượng, Mộc vượng. Khi Hỏa khí quá mạnh, nó có thể làm tổn thương đến Mộc khí, gây ra các vấn đề về thanh quản.
Nói nhiều làm Mộc khí suy: Việc nói nhiều có thể làm tiêu hao Mộc khí, dẫn đến tình trạng khản tiếng, tắc tiếng. Điều này cho thấy sự cân bằng giữa các yếu tố trong cơ thể bị phá vỡ.
Giọng nói thể hiện tình trạng Phế khí: Theo y học cổ truyền, giọng nói có thể phản ánh tình trạng của Phế khí và nội lực. Người có tiếng nói lớn, mạnh thường có Mộc vượng, trong khi người có tiếng nói yếu, khàn thường có Mộc suy.
d) Tuyến Giáp
Tuyến giáp liên hệ mật thiết với chức năng hô hấp: Tuyến giáp nằm ở vùng cổ, gần với các cơ quan hô hấp, và có mối liên hệ mật thiết với chức năng hô hấp và Phế khí.
Hoạt động tuyến giáp tối đa vào 2-3 giờ sáng: Nghiên cứu cho thấy hoạt động của tuyến giáp đạt mức cao nhất vào khoảng 2-3 giờ sáng, trùng với thời điểm Phế khí vượng. Điều này cho thấy sự liên hệ giữa tuyến giáp và Phế.
Bướu cổ đơn thuần: Bướu cổ đơn thuần (tuyến giáp suy) là dấu hiệu Thổ của Phế suy. Bướu cổ lồi mắt (Basedow, tuyến giáp cường) là dấu hiệu Thổ của Phế vượng. Theo Mayo Clinic, các bệnh lý tuyến giáp có thể ảnh hưởng đến nhiều chức năng của cơ thể, bao gồm cả hô hấp.
e) Da Lông
Da lông tiếp xúc trực tiếp với không khí: Da và lông là những bộ phận tiếp xúc trực tiếp với không khí, do đó có mối liên hệ mật thiết với Kim khí.
Da và tóc mọc nhanh vào mùa thu: Da và tóc có xu hướng mọc nhanh hơn vào mùa thu, thời điểm Kim khí vượng. Điều này cho thấy sự tác động của Kim khí đến sự phát triển của da và tóc.
Da khô, viêm, nóng: Tình trạng da khô, viêm, nóng, xuất huyết dưới da được xem là dấu hiệu của Hỏa của Phế vượng. Điều này cho thấy Phế đang bị nhiệt và có thể gây ra các vấn đề về da.
Phì đại cơ nhục da: Sự phì đại cơ nhục da (bướu, mô mỡ) được xem là dấu hiệu của Thổ của Phế vượng. Điều này cho thấy cơ thể đang cố gắng bù đắp cho sự suy yếu của Phế bằng cách tăng cường yếu tố Thổ.
Lông tóc dựng lên khi tức giận: Khi tức giận, lông tóc có thể dựng lên, đây là dấu hiệu của Mộc của Phế vượng. Điều này cho thấy sự tác động của cảm xúc đến Phế khí.
Lông măng xanh nhiều: Lông măng xanh nhiều là Thủy của Phế vượng; ít lông, lông khô, rụng là Thủy của Phế suy.
Da trắng đục: Da trắng đục, trắng bạch là dấu hiệu Kim khí suy. Người có nước da này hay buồn hay lo (thường gặp nơi người lao phổi).
2. Về Chức Năng
a) Hơi Khí
'Bao nhiêu khí đều thuộc về Phế': Theo y học cổ truyền, Phế có vai trò quan trọng trong việc điều hòa và kiểm soát khí trong cơ thể.
Tức hơi: Tức hơi ở các vùng khác nhau có thể liên quan đến sự suy của các tạng phủ tương ứng (Phế, Tâm, Tỳ, Thận).
b) Hô Hấp
Phế chủ hô hấp: Phế đóng vai trò chủ đạo trong chức năng hô hấp, liên hệ đến Kim khí. Theo Hiệp hội Phổi Hoa Kỳ (American Lung Association), hô hấp là quá trình quan trọng để cung cấp oxy cho cơ thể và loại bỏ khí cacbonic.
Thở vào (Biểu vào Lý): Thở vào (Biểu vào Lý) là dấu hiệu Mộc của Phế ở Biểu (Đại tràng).
Thở ra (Lý ra Biểu): Thở ra (Lý ra Biểu) là biểu hiện Mộc của Phế ở Lý (cơ hoành, cơ bụng).
Thở dốc: Thở dốc: Kim suy làm Mộc vượng, gây thở nhanh, gấp.
Uống rượu trước khi ngủ: Uống rượu trước khi ngủ có thể gây ngưng thở do Hỏa vượng khắc Kim.
Hô hấp sâu, chậm: Hô hấp sâu, chậm (Kim khí sung mãn): tính tình kiên định, quyết đoán.
Hô hấp nhanh, nông: Hô hấp nhanh, nông (Kim khí suy): tính tình nhút nhát, rụt rè.
c) Ho
Ho là tác động ly tâm: Ho là tác động ly tâm đưa hơi thở, đàm nhớt từ trong ra ngoài, liên hệ đến Mộc của Phế.
Ho khan (khái): Ho khan (khái): Mộc của Phế vượng.
Ho đàm (khái thấu): Ho đàm (khái thấu): Mộc của Phế.
Ho nhiều vào buổi sáng: Ho nhiều vào buổi sáng có thể do máu tụ trong phổi (Hỏa vượng).
d) Hen Suyễn
Cơn hen suyễn thường gặp lúc Phế khí thịnh: Theo AAAAI (American Academy of Allergy, Asthma & Immunology), hen suyễn là một bệnh lý viêm mãn tính của đường thở.
Suyễn liên hệ với Phế và Thận: Suyễn liên hệ với Phế và Thận (Phế chủ khí, Thận nạp khí).
Các triệu chứng của suyễn: Các triệu chứng của suyễn: tức ngực (Kim suy), nhiều đờm (Thổ suy), ran ẩm (Thủy suy), co thắt khí quản (Mộc vượng), viêm khí quản (Hỏa vượng).
Chất Capsaicin: Chất Capsaicin trong ớt có thể làm giảm nhạy cảm của màng nhầy, trị phù nề và suyễn (Kim khắc Mộc).
e) Đàm
Đàm là chất bài tiết: Đàm là chất bài tiết từ bộ hô hấp, liên hệ đến Phế.
Đàm lẫn máu: Đàm lẫn máu, khô quánh: Hỏa của Phế vượng.
Đàm màu xanh: Đàm màu xanh: Mộc của Phế vượng.
Đàm màu vàng đặc: Đàm màu vàng đặc: Thổ của Phế vượng.
Đàm trong, loãng: Đàm trong, loãng, nhiều: Thủy của Phế suy.
f) Buồn Sầu - Lo Âu
'Chí của Phế là ưu (lo âu)': Theo y học cổ truyền, Phế có liên hệ mật thiết với cảm xúc buồn rầu và lo âu.
Kim khí suy: Kim khí suy dễ gây buồn rầu, lo âu.
3. Về Ngoại Giới
a) Kim Khí và Táo Khí
'Táo sinh Kim': Theo y học cổ truyền, Táo khí có mối liên hệ mật thiết với Kim khí.
Bệnh do Táo khí: Bệnh do Táo khí gây ra thuộc về Phế Kim.
Triệu chứng của Táo: Triệu chứng của Táo: khô cổ, khát nước, táo bón, da khô.
Người Kim khí suy: Người Kim khí suy dễ chịu vào mùa thu, buổi tối (Kim khí vượng) và khó chịu vào mùa hè, buổi trưa (Hỏa khí vượng).
