Đại Cương về Mộc Khí trong Y Học Phương Đông
Thiếu Dương và Mộc Khí
Trong y học phương Đông, Thiếu dương khí được xem là nguồn gốc của sự sống và sự phát triển. Nó tượng trưng cho sự khởi đầu, sức sống mãnh liệt và tiềm năng tăng trưởng. Theo đồ hình thái cực, phương Đông, mùa xuân và buổi sáng là những biểu hiện rõ rệt nhất của Thiếu dương khí.
Mộc Khí Là Gì?
Ở con người, Thiếu dương khí được thể hiện qua Mộc khí. Mộc khí đại diện cho sự sinh sôi, nảy nở, giống như cây cối đâm chồi nảy lộc vào mùa xuân. Nó liên quan mật thiết đến chức năng của gan (Can) và các quá trình trao đổi chất, điều hòa năng lượng trong cơ thể.
Mối Liên Hệ Giữa Mộc Khí và Sự Phát Triển
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), sự phát triển sinh lý của trẻ em thường diễn ra nhanh chóng vào mùa xuân hoặc trong những giờ đầu tiên sau khi thức giấc. Điều này cho thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa Mộc khí và quá trình tăng trưởng, phát triển của cơ thể.
Mộc Khí và Cholesterol: Một Góc Nhìn Khác
Một nghiên cứu được công bố trên Revue de la Société Française d'Hydrologie năm 1972 bởi J.G. Henrotte và cộng sự đã chỉ ra rằng hàm lượng cholesterol trong máu thường tăng cao vào những tháng đầu năm. Cholesterol là một chỉ số quan trọng để đánh giá chức năng gan, và sự gia tăng cholesterol vào mùa xuân có thể liên quan đến hoạt động mạnh mẽ hơn của Mộc khí trong cơ thể.
Những Biểu Hiện của Mộc Khí
Về Cơ Thể
Mắt và Thị Giác
Can Khai Khiếu Ở Mắt:
Y văn cổ ghi nhận rằng 'Can khai khiếu ở mắt', nghĩa là gan (Can) có mối liên hệ mật thiết với mắt và thị giác. Mọi vấn đề về gan đều có thể ảnh hưởng đến mắt và ngược lại. Theo đó, mắt không chỉ đơn thuần là cơ quan thị giác mà còn là cửa sổ phản ánh sức khỏe của gan.
Các Dấu Hiệu Mất Cân Bằng Mộc Khí Qua Mắt:
- Mắt đỏ, viêm, xung huyết đáy mắt: Biểu hiện của Hỏa khí của Can vượng, thường do Can bị nóng.
- Chảy nước mắt nhiều (nước mắt sống): Dấu hiệu của Thủy khí của Can suy, Can không đủ sức giữ nước.
- Mắt mỏi, cơ mắt suy yếu, cận thị: Thể hiện Mộc khí của Can suy, chức năng gan kém, không nuôi dưỡng được mắt.
- Mắt giật, mắt lồi, mắt mở lớn: Dấu hiệu Mộc khí của Can vượng, thường gặp ở người nóng tính, dễ kích động.
- Mắt có mộng, có hột: Biểu hiện Thổ khí của Can vượng, thường liên quan đến các vấn đề tích tụ, ứ đọng.
Một nghiên cứu tại Seattle (Mỹ) cho thấy nhiều người bị sưng gan sau khi lấy máu ở dái tai. Điều này có thể liên quan đến việc dái tai là vùng phản chiếu của mắt theo Nhĩ châm (châm cứu loa tai). Tổn thương ở mắt có thể ảnh hưởng đến gan do mối liên hệ mật thiết giữa chúng.
Nước Mắt
Nước Mắt Là Thủy Dịch Của Can:
'Nước mắt là dịch của Can' (Thiên 'Tuyên Minh Ngũ Khí'). Nước mắt được xem là Thủy dịch của Can, phản ánh trạng thái Thủy của gan. Nước mắt đầy đủ giúp mắt sáng khỏe, trong khi thiếu nước mắt (khô mắt) là dấu hiệu Thủy của Can suy.
Mối Liên Hệ Giữa Cảm Xúc và Nước Mắt:
Khi khóc, Thủy dịch được giải phóng, giúp cân bằng lại trạng thái Hỏa và Mộc trong cơ thể. Theo nghiên cứu của bác sĩ Eniangopski (Viện Hàn lâm Y học Liên Xô), khóc giúp giảm căng thẳng và cải thiện tâm trạng. Những người ít khóc có xu hướng dễ mắc các bệnh liên quan đến cảm xúc bị dồn nén, chẳng hạn như loét dạ dày (một biểu hiện của Can khí phạm vị, Can Mộc vượng khắc Tỳ Thổ).
Gân Cơ
Can Chủ Gân Cơ:
'Can chủ gân cơ' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Gân cơ liên kết với nhau tạo thành hệ vận động của cơ thể. Mộc khí đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự khỏe mạnh và linh hoạt của gân cơ.
Các Dấu Hiệu Rối Loạn Về Gân Cơ:
- Can huyết đầy đủ: Gân cơ được nuôi dưỡng tốt, vận động linh hoạt.
- Can huyết kém: Gây tê bại, co quắp, run rẩy.
- Động kinh, co giật: Dấu hiệu Mộc khí vượng.
Các biểu hiện ở gân cơ có thể phản ánh tình trạng vượng suy của Mộc khí ở các cơ quan khác trong cơ thể. Ví dụ, bao tử co thắt có thể là dấu hiệu Mộc của Tỳ vượng, lưỡi khó cử động là dấu hiệu Mộc của Tâm suy.
Móng Tay, Móng Chân
Móng Tay, Móng Chân Là 'Hoa' Của Can:
'Hoa của Can là Trảo' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Móng tay, móng chân được xem là phần 'hoa' (biểu hiện ra bên ngoài) của Can, phản ánh sức khỏe của gan và Mộc khí.
Hình Dạng và Màu Sắc Móng Tay, Móng Chân Phản Ánh Trạng Thái Mộc Khí:
- Móng mềm: Dấu hiệu Mộc khí suy (thường gặp ở người ít vận động).
- Móng dày, cứng: Dấu hiệu Mộc khí vượng (thường gặp ở người lao động chân tay).
- Móng tay dày, khum như móng chim: Thường gặp ở người bệnh phổi, Kim khí suy không khắc được Mộc, Mộc vượng lên.
- Móng đỏ thắm: Dấu hiệu Hỏa của Can vượng.
- Móng nhợt nhạt: Dấu hiệu Hỏa của Can suy.
- Móng xanh tím: Dấu hiệu Thủy của Can suy.
Về Chức Năng
Tàng Huyết
Can Tàng Huyết:
'Can tàng huyết' (Thiên 'Bản Thần'). Gan có chức năng tàng trữ và điều hòa huyết (máu). Khi nằm, huyết sẽ dồn về gan để được thanh lọc và tái tạo.
Mối Quan Hệ Giữa Mộc Khí và Tuần Hoàn Máu:
Mộc sinh Hỏa, do đó Mộc khí sung mãn giúp hệ tuần hoàn (Tâm Hỏa) lưu thông tốt, máu huyết đầy đủ. Ngược lại, Can huyết không đầy đủ có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe:
- Hoa mắt, chóng mặt: Do huyết không lên được não.
- Bại xụi, mềm yếu: Do gân cơ không được nuôi dưỡng.
- Kinh nguyệt ít, bế kinh: Do huyết không đủ.
- Xuất huyết: Do Can khí bị kích động, không giữ được huyết.
- Tăng huyết áp, vỡ mạch máu: Do Mộc khí quá vượng gây co thắt mạch máu.
Theo nhà tâm lý học J.Lynch, nói nhiều có thể làm tăng huyết áp từ 10-50%. Khi trẻ em khóc hoặc thét, huyết áp của chúng cũng tăng lên.
Sự Tức Giận, Phẫn Nộ
'Ở Chí Của Can Là Nộ':
'Ở chí của Can là Nộ' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Cảm xúc chủ đạo của Can là sự tức giận, phẫn nộ. Người hay nổi giận vô cớ hoặc vì những lý do nhỏ nhặt thường có Mộc khí vượng.
Tác Hại Của Sự Tức Giận:
Khi tức giận, hệ vận động bị kích thích mạnh mẽ, dẫn đến các hành động như nắm tay, vung tay, la hét, trợn mắt… Nếu Mộc khí quá vượng mà không được giải tỏa, có thể gây ra các vấn đề nghiêm trọng như xuất huyết não, nôn ra máu, xuất huyết tử cung.
Theo các nhà nghiên cứu Palestine, số vụ tự tử thường tăng cao vào mùa xuân. Họ cho rằng những người mắc bệnh tâm thần (biểu hiện của Tâm Hỏa) cảm thấy khó chịu hơn vào mùa xuân (Mộc sinh Hỏa).
Sự uất giận quá mức có thể gây co cứng gân cơ, thậm chí gây ra hiện tượng 'chết sững'. Nội Kinh có câu 'Nộ thương Can' (giận dữ làm tổn thương gan).
Điều Hòa Cảm Xúc:
Sau cơn giận dữ, Mộc khí bị tiêu hao, dẫn đến tình trạng mệt mỏi, rã rời. Để điều trị bệnh cho phụ nữ, đặc biệt là phụ nữ sau sinh có máu ghen, dễ uất ức, người ta thường dùng thuốc Bình Can, giải uất.
Để tiêu diệt sự giận dữ, cần 'Âm hóa' chúng bằng cách hướng tinh thần đến sự bình tĩnh, dịu dàng, hiền lành, hoặc tìm đến những nơi yên tĩnh, thoáng mát.
Hay Nói
'Can Sinh Ra Chứng Hay Nói':
'Can sinh ra chứng hay nói' (Thiên 'Tuyên Minh Ngũ Khí'). Người Mộc khí vượng thường hay nói nhiều, đặc biệt là khi tức giận. Nói nhiều giúp giải tỏa Mộc khí, làm dịu cơn giận. Nếu không nói được, Mộc khí xung vượng có thể gây ra các vấn đề nghiêm trọng.
Các Trường Hợp Liên Quan Đến 'Hay Nói':
- Sốt cao: Người bệnh thường nói sảng do Hỏa và Mộc vượng.
- Kim suy không khắc được Mộc: Dẫn đến xã hội đầy buồn phiền, Mộc khí vượng, sinh ra nhiều người uất ức, chửi bới.
- Uống rượu: Mạch máu nở ra, tuần hoàn máu tăng (Hỏa vượng) làm Mộc khí vượng theo, gây nói nhiều, đập phá ('tửu nhập ngôn xuất').
Bác sĩ Duan Kromhout và đồng nghiệp tại Đại học Leiden đã chế tạo ra một máy 'giải uất' cho phép người căng thẳng thần kinh tha hồ nói mà không gây ồn ào. Sau một thời gian sử dụng, những người tham gia nghiên cứu cảm thấy bớt căng thẳng hơn.
Tiếng La Hét
'Tiếng Của Can Là Tiếng Hét':
'Tiếng của Can là tiếng hét' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Tiếng khóc của trẻ sơ sinh, tiếng gọi nhau buổi sáng sớm, tiếng chim hót… đều là dấu hiệu Mộc khí phát động.
Tiếng La Hét Trong Các Tình Huống Khác Nhau:
- Bắt đầu công việc: Thường hô 'một, hai, ba…' để tạo động lực.
- Quá giận dữ: Hét to lên, biểu hiện Mộc khí phát động, gân cơ bị kích thích.
- Người bệnh bực dọc, kêu la: Dấu hiệu Mộc khí vượng.
Sau sự kích thích tối đa, Mộc khí trở nên hao hụt, dẫn đến tình trạng mỏi mệt rã rời.
Sự Nắm Tay
'Ở Sự Biến Động Của Can Là Nắm, Níu':
'Ở sự biến động của Can là nắm, níu' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Can chủ vận động, khi Mộc khí bị kích thích, người bệnh thường nắm tay lại (thường gặp ở người sốt cao, bị kích thích mạnh, giận dữ).
Ý Nghĩa Của Hành Động Nắm Tay:
- Giận dữ quá độ: Tình cảm biến thành hành động, khiến người ta nắm tay hoặc bóp cổ đối phương.
- Biểu lộ quyết tâm: Nắm tay lại và vung lên.
- Thề hứa: Nắm tay lại và vung lên.
- Bắt tay: Người Mộc khí sung mãn thường có cách bắt tay mạnh mẽ, nồng nàn, thân thiết. Người Mộc khí suy kém thường bắt tay rụt rè, hờ hững.
Về Ngoại Giới
Sắc Xanh
'Sắc Của Can Là Sắc Xanh':
'Sắc của Can là sắc xanh' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Màu xanh của tĩnh mạch dưới da liên hệ với Mộc khí.
Các Biểu Hiện Của Màu Xanh:
- Tĩnh mạch trương nở: Máu huyết lưu thông trì trệ, dấu hiệu Mộc khí suy yếu.
- Mửa ra chất xanh: Dấu hiệu Mộc của Tỳ vượng.
- Ho ra đờm xanh: Dấu hiệu Mộc của Phế vượng.
- Màu xanh bóng, sáng: Dấu hiệu Mộc khí sung mãn.
- Màu xanh tối đục: Dấu hiệu Mộc khí suy kém.
Người đang khỏi bệnh loét dạ dày thường xa lánh màu xanh lục (màu xanh thuộc Can Mộc, Can Mộc khắc Tỳ Thổ gây nên chứng loét dạ dày). Những người có mụn nhọt đóng vẩy thì vảy sẽ bay nhanh hơn nếu tiếp xúc với màu xanh.
Tại Mỹ, trẻ sơ sinh mắc bệnh vàng da (do thừa sắc tố mật - dấu hiệu Thổ vượng) được chữa khỏi bằng cách tắm ánh đèn màu xanh da trời (màu xanh là màu của Can, Can Mộc khắc Tỳ Thổ).
Vị Chua
'Vị Của Can Là Vị Chua':
'Vị của Can là vị chua' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Vị chua liên hệ với Mộc khí, tượng trưng cho sự khởi đầu, sự non trẻ.
Các Biểu Hiện Liên Quan Đến Vị Chua:
- Nôn ra nước chua: Dấu hiệu Mộc của Tỳ vượng.
- Lưỡi cảm thấy chua: Dấu hiệu Mộc của Tâm vượng.
- Tẩm thuốc với dấm (vị chua): Để thuốc đi vào (quy kinh) Can.
Phong Khí
'Bệnh Của Mùa Xuân Là Bệnh Của Phong':
'Bệnh của mùa xuân là bệnh của Phong' (Thiên 'Âm Dương Ứng Tượng Đại Luận'). Phong khí (gió) thông với Can khí, do đó gió có thể ảnh hưởng đến Can Mộc.
Ảnh Hưởng Của Phong Khí Đến Sức Khỏe:
- Phong khí kết hợp với các tà khí khác: Gây Phong hàn (cảm lạnh), Phong nhiệt (cảm sốt).
- Gió làm Mộc khí phát động: Gây khó chịu, căng thẳng, dễ giận dữ, mất ngủ, tai nạn.
- Người sợ gió: Người có Mộc khí suy yếu.
- Can khí bất thường: Gây Can phong nội động, lác mắt, miệng méo, chân tay run giật.
Theo Tiến sĩ Felix Sulman, gió có thể gây khó chịu, căng thẳng, mất ngủ và làm tăng nguy cơ tai nạn. Mộc khí là nguồn năng lượng để cơ thể kháng lại gió. Gặp gió nhiều, Mộc khí suy yếu, gây bệnh. Người Mộc khí suy dễ chịu vào mùa xuân, khó chịu vào mùa thu và ngược lại.
